O rawa ni nuitaka na icula ni COVID-19!
E levu ena vanua o Merika era sa lalawataka tiko mera lai cula ena icula ni COVID-19, ia eso era na vinakata eso tale na itukutuku ni bera nira lai cula. E sega ni cala qori. Eda sega ni vinakata meda lomalomarua nida vakatulewataka e dua na ka bibi e vauca na noda bula.
Me rawa nida dei ena noda vakatulewa ena vinakati meda rogoca ga na itukutuku nuitaki. Mo vukei ira nomu itokani kei ira nomu vuvale mera vakaduiduitaka na itukutuku dina mai na itukutuku wale me baleta na icula ni COVID-19.
O rawa ni vukei ira eso tale mera kua ni lomalomarua ena nodra vakatulewa mera cula. Ena rawa ga qori ena nomu:
- Dau tu vakarau ni rogoca na veika era kauaitaka na nomu itokani se lewe ni nomu vuvale. Raica mada na ivola qo iDusidusi ni Veivosakitaki ni iCula (Volai ga vakavalagi) ena vakatutu eso me baleta na sala o rawa ni veivosakitaka kina na veika me baleta na icula.
- Sauma nodra taro. Ke o sega ni kila na isau ni nodra taro, o rawa ni vakatura mera lai veitalanoa kei na nodra vuniwai.
- Na gauna o vakatulewataka kina mo cula, mo vakamacalataka tale ga vei ira na vuna o vakatulewataka kina qori. Na kemu italanoa ena uqeti ira vakalevu na lewe ni nomu vuvale kei ira ena itikotiko.
E rawa ni uqeti ira na wekamu se ira o veikilai na ka o tukuna kei na veika o vakayacora. O rawa ni raica eso na vakatutu qo ena sala o rawa ni veivosaki kina kei ira nomu vuvale kei nomu itokani me baleta na icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi).
Raica e ra qo na itukutuku dina me baleta na icula qai vakamacalataka vei ira o kila. Keitou sa wasewasea vakaiulutaga me vaka sa lewe tu ni veivosaki nikua.
Veitaqomaki kei na Yaga ni iCula
Na cava meu kauaitaka kina keu na taura na icula ni COVID-19 se sega?
E nomu vakatulewa sara ga vakataki iko mo cula ena icula ni COVID-19, ia e gadrevi me levu era cula me rawa ni oti kina na matetaka e tarai keda tiko. Ena dredre me dewa na matetaka na COVID-19 ke dua na iwase levu era sa taqomaki – nira cula se mai na kena se qai tekivu veitakavi. Na tubu ga ni iwiliwili ni veicula e vakayacori, ena lutu kina na iwiliwili ni kena veidewavi.
O ira na se sega ni cula e se rawa tiko ga ni dewavi ira na mate qai rawa nira vakadewa vei ira eso tale. Eso era na sega ni rawa ni cula ena vuku ni kedra ituvaki vakatauvimate, ena rawarawa sara ni dewavi ira na COVID-19. Ke o sega ni cula, e ririkotaki tale ga nomu bula ni o rawa ni vakasa kina i valenibula se mate sara mai na kawa ni mate se COVID-19 variant (Volai ga vakavalagi). Na nomu cula e sega wale ga ni taqomaki iko, e taqomaka tale ga na nomu vuvale kei na nomu itikotiko.
Na cava meu cula kina ena icula ni COVID-19 ke levu era bula mai kina?
E levu era tauvi COVID-19 ena rairai sega ni tarai ira sara vakabibi. Ia qo e dua na matetaka vakadrecike, eda kila tale ga ni so na kawa ni mate ni COVID-19 e rawa sara ga ni vakavuna mo tauvimate bibi. Eso e rawa ni tauvimate bibi se tini mate sara mai na COVID-19, wili kina o ira na gone era bulabula vinaka. Eso tale e rawa ni tarai ira tu me vica vata na vula na mate na COVID qai vakaleqai na ituvaki ni nodra bula. Eda se sega tale ga ni kila na revurevu ni COVID-19 ena tatara ena loma ni dua na gauna balavu ni se mate vou. E bibi gona meda cula meda taqomaki mai na mate qo.
E rawa ni veitaqomaki na wainimate?
Io e veitaqomaki qai veivakabulai na icula ni COVID-19. Sa vakatovolei oti na icula vei ira na tini vakacaca na udolu na tamata. Na icula e yacova na ivakatagedegede vakadonui ni U.S. Food and Drug Administration's (FDA, Tabana e Vakatulewataka na Kakana kei na Wainimate e Vakayagataki e Merika) ena kena rawa ni vakayagataki, veivakabulai, kei na kena rawa ni vakarautaki vakavinaka me veisoliyaki vakalevu donuya e dua na leqa tubukoso. E dikevi ni yaga sara ena nodra taqomaki na tamata mera kua ni tauvimate ena COVID-19. Me tekivu mai na gauna qori, sa veisoliyaki rawa na icula vei ira na vicavata na milioni.
E rawa ni taqomaki luvequ na icula?
Io. Na icula na Pfizer sa vakatovolei oti vei ira e vica vata na udolu na itabagone qai laurai ni rawa ni veitaqomaki. E laurai tale ga ni veitaqomaki – e sega ni dua na itabagone era cula mera tauvi COVID-19. Na Centers for Disease Control and Prevention (CDC, Valenivolavola e Qarava na Veimataqali Mate kei na Tataqomaki) e vakatura na icula ni COVID-19 vei ira kece na yabaki 5 lako cake (Volai ga vakavalagi).
E veitaqomaki qai veivakabulai na icula?
Na revurevu ni matetaka na COVID-19 e tarai ira kece e Merika – noda tabana ni bula, e tara na nodra bula na lewe ni noda vuvale kei na itikotiko, e tara tale ga na bula vakailavo ni noda matanitu. O ira na noda iliuliu ni veiyasana era sasaga sara tiko vakaukaua mera valuta na mate qo ra qai vakaraica na kena qarauni vinaka na icula ni vakatau sara tiko ga kina na noda bula.
Nida tiko ena tabana ni bula, e bibi meda kauaitaka tiko ni levu era lewe ni itikotiko na Black, Indigenous, and other communities of (BIPOC, Yago loaloa, iTaukei ni vanua, kei na so tale na itikotiko e duatani na kuli ni yagodra) era leqataka na icula ni COVID-19 baleta na ituvaki leqataki kei na veivakaduiduitaki a yacovi ira ena gauna sa oti ena veika vakasaenisi kei na veiqaravi ni bula. Eda na sega ni rawa ni vakalecalecava na veika sa yaco qori kei na dodonu ni nodra sega ni veivakabauti, ena gadrevi gona meda toso i liu meda biuta na veivakaduiduitaki.
O ira na saenitisi kei ira na tabana ni bula era sa vakamacalataka tiko na ka kece meda kila me baleta na icula, wili kina na veika eda leqataka. Eda kila ni yaga qai veivakabulai na icula ni COVID-19, e taqomaki iko tale ga mo kua ni tauvimate bibi ena COVID-19. Vulica e levu tale na ka me baleta na soli vakatautauvata ni icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi).
Au na tauvi COVID-19 keu cula ena icula ni COVID-19?
O na sega ni tauvi COVID-19 ni o cula ena kena wainimate. E sega ni tiko ena icula ni COVID-19 na manumanu ni mate e vakavuna na COVID-19.
Ena vinakati beka meu cula ke sa tauvi au oti na COVID-19?
Io ena vinakati mo cula ke sa tauvi iko oti ena dua na gauna na COVID-19. E laurai ena itukutuku sa kumuni ni sega ni rawa me tauvi iko tale na COVID-19 in oti e 90 na siga mai na gauna a tauvi iko kina. E kena ibalebale ni rawa ni o taqomaki mai na COVID-19 (bula ga vakataki iko) ena loma ni dua na gauna lekaleka. Ia e sega ni se matata tiko na balavu ni gauna e rawa ni sabaya ga vakataki koya na yagomu na mate. Vulica e levu tale na vuna mo cula kina ena icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi).
Vakaluveni
Ena rawa beka niu vakaluveni kevaka au cula ena icula ni COVID-19?
Io. E macala ni o na leqataka na veika me baleta na nomu rawa ni vakaluveni ni o sa na cula. Qo na veika keitou sa kila: e sega ni dua na ivakadinadina vakasaenisi ni rawa ni vakaleqa na nomu rawa ni vakaluveni na icula. Na gauna o cula kina, ena cakacaka na icula kei na sotia ni yagomu me bulia kina na itataqomaki me valuta na coronavirus. Na ituvatuva qori ena sega ni lai vakalatilati kei na noda gacagaca ni vakatubukawa.
E vakatura na American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG, Koronivuli ni nasi ni vakasucu kei na dikevi ni gacagaca ni marama mai Merika) na icula ni COVID-19 vei ira na nakinaki tiko mera bukete ena dua na gauna se sa bukete tiko se vakasucumi luvedra tiko ena gauna qo. E levu vei ira na sa cula oti ena COVID-19 era sa bukete se ra sa vakasucuma na gone era bulabula vinaka.
Raica na Coronavirus (COVID-19), Bukete, kei na Wainisucu ni Tina: iVakasala vei ira na Laurai (Volai ga vakavalagi) ikuri ni ivakamacala.
Ena sega ni veivakaleqai vei ira na bukete na icula?
Io, o rawa ni cula kevaka o bukete, e vakatura tale ga na American College of Obstetricians and Gynecologists (ACOG) (Volai ga vakavalagi) mera cula na marama era bukete. E sega ni dua na ivakadinadina e tu ni rawa ni veivakaleqai ena gauna ni bukete na icula ni COVID-19, se vakaleqa na nona kunekunetaki voli na gone, nona vakasucumi mai se na nona rawa ni vakatubukawa tale e dua.
E le 23 era vakatovotovotaka na icula na Pfizer era bukete rawa (Volai ga vakavalagi). E dua vei ira na vakaitavi a mani vakalutu, ia o koya e vakaitavi a soli vua e dua tale na ka e via vaka ga na irairai ni wainimate. Ia ke tauvi iko na COVID-19 ena rawa ni vakaleqa na nomu bukete kei na ituvaki ni nomu bula. E itataqomaki vinaka duadua mai na COVID-19 na icula e vakarautaki.
Raica na iCula ni COVID-19 kei na Bukete (Vosa ga vakavalagi) mo kila eso tale na ivakamacala.
E rawa nira cula o ira na tina era veivakasucumi voli?
Io, e rawa ni o cula ke o vakasucumi luvemu tiko ena gauna qo. E sega ni gadrevi me cegu nomu veivakasucumi ke o vinakata mo cula. E laurai ena vakadidike e vakayacori ena rawa ni veivuke me solia vei luvemu na isasabai me valuta na mate ena gauna o veivakasucumi tiko kina. Ena vinakati me vakayacori e levu tale na vakadidike, ia ke sa vakadeitaki qo, ena vukea sara vakalevu na luvemu mai na COVID-19.
Wilika e levu tale na itukutuku me baleta na sala e taqomaki ira kina na tina kei na gone se qai sucu na cula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi).
Ena veisautaka beka na gauna ni noqu tauvimate vakamarama na icula?
Eso era kaya ni veisautaka na gauna ni nodra tauvimate vakamarama na nodra cula, ia e sega ni dua na ivakadinadina matata se vakarautaki ena gauna qo ni na balavu na leqa qori. E rawa ni levu na vuna e veisau kina na gauna ni nomu tauvimate vakamarama, dua oya na lomabibi.
Veika e wakivata
Na wainimate cava soti e tiko ena icula?
O na rairai rogoca eso na vatavatairalago se wainimate cala era volai toka ena monalivaliva se kompiuta. Qori era itukutuku wale. Na wainimate e wakivata kei na icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi) e dau caka ga vakalevu ena icula ni tataqomaki. Na wainimate e wakivata kina, na messenger RNA (mRNA) se adenovirus, wakivata kei na uro, masima kei na suka me taqomaka na wainimate me bula balavu, me cakacaka vinaka tale ga kina e yagomu.
Raica na veika kace e wakivata na wainimate ena tikidua ni ivakamacala me baleta na Pfizer (Volai ga vakavalagi), Moderna (Volai ga vakavalagi), kei na Johnson & Johnson (Volai ga vakavalagi).
E tiko beka na icula na Johnson & Johnson na tiki ni sela ni gone se qai kunekunetaki?
A buli na icula ni COVID-19 na Johnson & Johnson ena ivakarau vata ga e buli kina na vo ni wainimate. E sega ni tiko kina na tiki se sela ni gone e se qai kunekunetaki. E dua na tikina a buli kina na wainimate e vakatotomuria na sela ni vakalutu digitaki e vakayacori ena 35 na yabaki sa oti, na sela qori e qai mai susugi ena kena vale. Mai na gauna qori me yacova mai qo sa mai maroroi qai qaravi vinaka ena kena vale na sela ni icula qo. E sega ni lai kau tale mai ena dua na vanua na sela ni gone e kunekunetaki me buli kina na icula. Qo ena vou beka vei ira eso. E va tale ga qori na kena buli na icula ni chickenpox, rubella kei na hepatitis A.
E tiko beka ena icula na microchip?
Sega, e sega ni tiko ena icula na microchip se misini me kila na veivanua o tiko kina. E tiko ga kina na wainimate e vukea na yago me bulia na isasabai me valuta na COVID-19, wili kina na uro, masima kei na suka.
Ena vakavuna beka na icula ni COVID-19 me kabi e yagoqu na makeneta?
Sega, ena sega ni kabi e yagomu na makeneta ke o cula ena icula ni COVID-19. E sega ni biu ena icula e dua na wainimate ena vakavuna me makeneta na yagomu, e sega ni biu tale ga kina na kaukamea. O rawa ni raica na veika kece e wakivata kei na wainimate ena ivakamacala ni icula na Pfizer (Volai ga vakavalagi), Moderna (Volai ga vakavalagi), kei na Johnson & Johnson (Volai ga vakavalagi) ena kena tikidua me ikuri ni ivakamacala.
Eso Tale na ka e Leqataki
Ena cevata beka na noqu dra keu cula?
Na leqataki ni kena cevata na dra sa bau dredre dina ni yaco. Na iwiliwili ni tamata e cevata nodra dra nira cula oti ena icula na Johnson & Johnson e lailai sara ni vakatauvatani kei na milioni era cula qai sega ni cevata nodra dra. Kena ivakatautauvata, e lailai sara na kena leqataki ni vakatauvatani kei ira era gunuva na wainimate ni tatarovi ni vakaluveni, era vakayagataka e milioni e veisiga. Mo kila na isau ni taro me baleta na tatarovi ni vakaluveni kei na icula ni COVID-19 na Johnson & Johnson kei na levu tale (Volai ga vakavalagi).
O rawa ni veitalanoa kei nomu vuniwai me baleta eso na kena revurevu. E levu na ripote e vauca na kena cevata na dra ena icula na Johnson & Johnson e yacovi ira na marama e lailai mai na 50 na yabaki ni nodra bula. Ke o dua gona na yalewa e tiko nomu yabaki ni bula mai na 18 ina 50, mo nanuma tiko ni rawa ni cevata tale ga na nomu dra, e rawa ni tini tale ga ena mate. Na leqataki ni cevata ni dra e baleta na icula ni COVID-19 na Johnson & Johnson, sega ni Pfizer se Moderna. Ke o leqataka na nomu cula ena icula ni Johnson & Johnson, mo veitalanoa kei vanua o lai laurai kina me baleta na icula na Moderna se na Pfizer.
Meu leqataka beka na mavoa ni masela ni uto na myocarditis se pericarditis?
Na kisi ni mycarditis (mavoa ni masela ni uto) kei na pericarditis (mavoa ni nave ni uto) ni dua e cula oti ena icula ni COVID-19 e sa bau dredre dina. E dua ga na iwase lailai ena yacovi ira qori nira cula oti. Ke mani yaco, e dau yacovi ra ga vakalevu na itabagone, e sega ni kaukaua sara, qai levu era bula vinaka tale vakataki ira qai sega ni levu na veiqaravi vakavuniwai e vakayacori. Na Myocarditis kei na pericarditis e yaco ga vakalevu ke o tauvimate ena COVID-19.
Ena vula o Julai 30, 2021, e lailai mai na 1500 e ripotetaki ina Vaccine Adverse Event Reporting System (VAERS, iTuvatuva ni iTuvaki e Lako Vakaca Sara Kina na Wainimate), e 699 na kisi e vakadeitaki e Merika (Volai ga vakavalagi), qai sivia e 177 na milioni na tamata era sa cula ena imatai ni ivakarau ni icula ni COVID-19.
O rawa ni veitalanoa kei nomu vuniwai me baleta na kena revurevu. Kevaka e tarai iko na kena ivakatakilakila ni o se qai cula oti, o rawa ni ripotetaka ina VAERS (Volai ga vakavalagi).
Vulica e levu tale na ka me baleta na myocarditis kei na pericarditis ni cula oti ena icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi).
Au na rawa ni cula ke qaravi tiko vakavuniwai ena gauna qo na kequ ituvaki?
E levu e qaravi tiko vakavuniwai na kedra ituvaki ra tauvimate bibi tiko era rawa ni cula ena icula ni COVID-19. Mo tukuna rawa ena vanua o dau lai laurai kina na veika e dau lako vakaca e yagomu kei na kemu ituvaki. Na kena dina ni levu era tauvi ira na mate bibi qai dikevi tiko vakavuniwai e ririkotaki sara ni rawa ni tarai ira vakaca na mate na COVID-19, e bibi gona mo cula mo kua ni tauvimate.
Qo o ira era rawa ni cula ena icula ni COVID-19:
- O ira era tauvi HIV kei ira na malumalumu na sotia ni yagodra.
- Ira e vela na sotia ni yagodra.
- O ira na sa tauvi ira oti na dua na gauna na Guillain-Barré syndrome (GBS, Mavoa ni nave ni isasabai ni yago).
- O ira a tauvi ira na na Bell's palsy se paralasi ni nave ni dua na yasa ni matadra.
Ke o kila ni a lako vakaca vei iko e dua na wainimate e waki vata kei na icula se nanuma ni na rawa ni lako vakaca vei iko, wilika na icula ni COVID-19 vei ira e lako vakaca vei ira eso na kena wainimate (Volai ga vakavalagi). Na kena yacova e dua na Anaphylaxis ni cula oti ena icula ni COVID-19 (Volai ga vakavalagi) e bau dredre dina me yaco, ia sa yacovi ira oti e rauta ni 2 ina 5 na tamata ni dua na milioni ni lewe i Merika era sa cula oti.
Na itukutuku qo (Volai ga vakavalagi) e kena inaki me vukei ira na iwasewase e cake mera vakatulewa vakavinaka sara me baleta na nodra cula ena icula ni COVID-19.
Ena veisautaka beka na noqu DNA na icula?
Sega, na icula ni COVID-19 ena sega ni vakaleqa na nomu DNA. Ena vakavulica na nomu sela me tekivu bulia na itataqomaki ena kena basika mai na manumanu ni mate ni COVID-19. Ena sega ni curu na icula ena tiki ni sela e maroroi tu kina na noda DNA. Ia na icula, e cakacaka vata kei na isasabai ni yagoda meda taqomaki kina. Vulica e levu tale na mRNA (Volai ga vakavalagi) kei na viral vector (Volai ga vakavalagi) ni icula ni COVID-19.
E rawa beka ni tarai keda tu ena dua na gauna balavu na revurevu ni cula?
Sa levu sara na itukutuku vakasaenisi ni icula ni COVID-19 kei na so tale na mate. Me salavata kei na itukutuku qori, era vakadeitaka na kenadau ni yaga ena yagoda na icula. E voleka ni revurevu kece ni icula ni COVID-19 na wawale se mosi ni tabada, e vica wale ga na siga sa mai oti yani. E dredre me laurai ni rawa ni veivakaleqai tu vakabalavu se me tarai keda tu ena dua na gauna balavu na kena revurevu.
Ke balavu sara, rawa ni walu ga na macawa na kena rawa ni tarai keda tiko na revurevu ni cula. Qo na vuna a vinakati kina mera waraka na dau buli wainimate me walu tale na macawa ni kena sa vakatovolei oti na icula me rawa ni vakadonui me vakayagataki ena iTuvaki ni Leqa Tubukoso mai na Tabana e Vakatulewataka na U.S. Food and Drug Administration (FDA, Tabana e Vakatulewataka na Kakana kei na Wainimate e Vakayagataki e Merika). Era raica tale tiko ga na kenadau na icula ni COVID-19 me yacova tiko ga na kena ivakatagedegede ni veitaqomaki. Ena dikeva na FDA na ripote ena kena lako vakaca na wainimate se na ririko bibi tale eso.